تپه شاهزاده حسین، تا چند سال قبل مزاری بود که مردم برای زیارتش سری به آنجا می زدند، تا این که رخدادی روی داد و شهری از دل خاک رخ نمایی کرد. شهر قدیم قاین، شهری درمرکز شهر و به فاصله ۴۰۰ متر از مسجد جامع کنونی. شهری پر از راز و رمز، شهری که امید می رود با آغاز فصل سوم کاوش ها، قدری از رازهای آن آشکار شود. گفته می شود این شهر در بر دارنده اولین مسجد اسلامی ایران است. محققان آمده اند تا این فرضیه را در فصل سوم کاوش ها بررسی کنند وناگفته ها و راز و رمزهای نهانش را آشکار گردانند.
***
* فصل اول، تعطیل
نخستین فصل کاوش های باستان شناسی در سالهای ۸۵ و ۸۶ با گمانه زنی ها آغاز شد. در گمانه زنی ها و حفاری های صورت گرفته در شهر قدیم قاین، بقایای بنای عظیم سنگی ای مشاهده شد که به شاهزاده حسین معروف است اما مطالعات باستان شناسی این واقعیت را نشان داد که آنچه به عنوان مزار شاهزاده حسین مورد مراجعه و توجه مردم قرار می گرفته، فضای معماری کوچکی بر فراز خرابه های بنای بزرگ از جنس سنگ بوده که در گذشته منهدم شده و به صورت تپه ای مرتفع در آمده است. این گمانه زنی ها و کاوش ها درهمان سال به دلیل مشکل مالکیت، نبود کارشناس و کمبود اعتبارات، متوقف شد.
* فصل دوم، شک و شبهه
دومین فصل کاوش باستان‌شناسی محدوده شهر قدیم قاین، با هدف کشف بقایای مسجد جامع کهن قاین در شهریورماه ۸۷ آغاز شد؛ کاوشی که مهمترین هدفش به گفته"رجبعلی لباف خانیکی" سرپرست کاوش های باستان شناسی شهر قدیم قاین، روشن کردن وضعیت پلان این مسجد در پایان فصل نخست توسط هیات کاوش در آن سال بود.
حسین عباس زاده رییس وقت اداره کل میراث فرهنگی خراسان جنوبی در جریان دومین کاوش گفت:« مطالعات و گمانه‌زنی های باستان شناسی سال ۸۶ که به منظور تعیین محدوده شهر قدیم قاین در گستره وسیعی صورت گرفت، این فرضیه را مطرح کرد که مسجد کنونی قاین نمی‌تواند همان مسجد کهن مورد اشاره ناصر خسرو در سال ۴۴۴ هجری قمری باشد، زیرا به لحاظ سبک معماری با مساجد دوران سلجوقی همخوانی ندارد و شالوده آن نیز روی خرابه‌های پیش از دوران ایلخانی گذاشته شده است.»
وی افزود:«علاوه بر آن خاکبرداری محل به منظور ایجاد بلوار منجر به پیدایش مقطع دیوارهای سنگی شده بود که گسترش بنای بزرگ سنگی را به اطراف نشان می داد و در گمانه زنی های سال ۸۶ پیرامون آن مجموعه، معماری شالوده دیوارها، پایه ها، کف، گچ اندود و حوض آبی مشاهده شد که در مجموع می توانست متعلق به یک مسجد بزرگ باشد.»
در این مرحله دیوار نوشته ای به دست آمد که نشان می داد این اثر قبل از سال ۵۵۳ هجری قمری ساخته شده است. اما باز هم به علت اختصاص نیافتن بودجه، کار در این مرحله نیز متوقف شد.
با این وجود حميد حلاج‌مقدم معاون ميراث فرهنگي اداره کل ميراث فرهنگي، صنايع‌ دستي و گردشگري خراسان جنوبي با اشاره به اين که در فصل اول کاوش بخش‌هايي از ستون سنگي و در فصل دوم ضلع ايوان مسجد جامع مشخص شد، گفت: «اشيا و سفال‌هاي به دست ‌آمده، براي مطالعات بعدي در مخزن موزه باستان‌شناسي بيرجند نگهداري مي‌شوند.»
* فصل سوم، کشف مسجد صدر اسلام
سومین فصل کاوش های شهر قدیم قاین خردادماه ۱۳۹۱ با دعوت دکتر هروی منتخب مردم قاینات در مجلس از مسئولان استانی و شهرستانی وارد فاز عملی می شود. دعوتی که با استقبال رضایی مدیرکل میراث فرهنگی استان مواجه می شود و او قول تامین اعتبار بیشتر این کاوش را می دهد. از طرف دیگرآیت الله اصفهاني در دیدار با کارکنان میراث فرهنگی قاینات در چهارم خرداد از شروع دور جديد کاوش شهر قديم قاين ابراز خرسندي کرده و خواستار ادامه کاوش به دليل قدمت قاين که به قبل از دوره اسلامي بازمي‌گردد، شد.
کاوش ها آغاز و پس از ۱۰ روز اين فرضيه به قطعيت رسيد و مسجد شبستاني صدر اسلام، يافت شد. چندی پیش لباف سرپرست تیم کاوش شهر قدیم قاین در گفت و گویی با روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی اولین نتایج این کاوش را رسانه ای کرد: «مطالعات و گمانه زني هاي انجام شده در سال هاي ۸۶-۸۵ منجر به طرح اين فرضيه شد که مسجد بزرگ قاين کهن را بايد در شاهزاده حسين جست وجو کرد و اين فرض در کاوش هاي باستان شناسي سال ۸۷ به يقين نزديک شد، چون در کنار آن کاوش ها شالوده سنگي پايه هاي يک ايوان بزرگ و ۲ رواق در دو طرف ايوان مشاهده شد که به توصيف ناصر خسرو، به ايوان مسجد قاين در سال ۴۴۴ هجری قمری نزديک بود».
لباف خانيکي افزود:« در ادامه خاک برداري ها، بقاياي ستون هاي گلي و گچ اندود نيز مشاهده شد که قبل از مسجد دوران سلجوقي در محل احداث شده. ساختار و موقعيت آن ستون ها که در مجموع يک فضاي سرپوشيده را شکل مي دادند همانند مسجد جامع فهرج يزد که باقي مانده يکي از مساجد صدر اسلام در ايران است، مي باشد.»
وي هدف از کاوش هاي اين فصل را تشخيص عرصه و فضاهاي جانبي آن ۲ مسجد و نيز دستيابي به سازه هاي معماري احتمالي در زير کف مسجد اوليه قاين در صدر اسلام برشمرد و ادامه داد:« يافته هاي باستان شناسي تاکنون حاکي از اين است که مسجد صدر اسلام و مسجد دوران سلجوقي قاين بارها بازسازي و مرمت شده و تغيير و تحول يافته است و در قرن ۸ هجری قمری بخش عمده مسجد دوران سلجوقي در سمت غرب منهدم و سنگ ها و مصالح ساختماني آن به محل مسجد کنوني منتقل شده و در ساخت آن مسجد به کار گرفته شده است.»
به گفته وی، اين در حالي است که رواق شرقي آن مسجد احيا و کف سازي مجدد شده و به عنوان زيارتگاه يا مکاني مقدس با مراجعه مکرر اهالي به مدتي طولاني به حيات خود ادامه داده که سايش شديد کف آجري مويد اين فرضيه است. لباف خانیکی افزود: «اين بخش هم احتمالاً در قرن ۹ هجری قمری متروک و ويران شده و در نهايت بر روي خرابه هاي باقي مانده در دوران صفويه تدفيني صورت گرفته و زيارتگاهي به عنوان شاهزاده حسين شکل گرفته است».